Sebze yetiştiriciliğinde bambus arısı kullanımı

Seralar içerisinde ve dış ortamda döllenmeyi sağlayıcı böceklerin ve hava hareketlerinin bulunmayışı, bu böceklerin aktif olarak çalıştıkları dönemler ile tarımsal üretimin eş zamanlı olmaması ve sera içerisinde yoğun pestisit kullanımı gibi nedenlerle üreticiler üretim için partenokarpik çeşitleri veya büyüme düzenleyicileri kullanmaktadır (1).          Seradaki sebzelerde özellikle domates çiçeklerinde tozlaşma oranına çok önem vermek gereklidir. Bilindiği gibi gerek meyve verimi gerekse meyve oluşumu her şeyden önce, sağlıklı bir tozlaşmayı izleyen döllenme olayına bağlı olarak gerçekleşir. Tozlaşma olayı ile döllenme arasındaki gelişme şu şekildedir. -Polen tozlarının oluşumu, -Polen tozlarının serbest hale geçmesi ve dağılması, -Polen tozlarının stigmaya ulaşması ve tozlaşması, -Polen tozlarının çimlenmesi ve stile geçmesi, -Polen tüpünün yumurtalığa ulaşması, -Döllenme olayının gerçekleşmesi (2). Bu olay zincirinin tam oluşması halinde düzgün meyve elde edilir. Sebzelerde olumsuz koşullarda döllenmeyi sağlamak için çeşitli uygulamalar yapılmaktadır. Bunlar hormon kullanımı, vibrasyonla sallama tekniği, arı kullanımıdır. Hormon kullanımı en fazla uygulanan  metot olmakla birlikte sakıncaları da mevcuttur. Hormon uygulaması sonucunda bitkilerde partenokarpik gelişme olmakta, tohum teşekkül etmeden meyve oluşmaktadır. Hormon kullanılarak yetiştirilen meyveler genellikle daha iri olmasına karşın meyve eti kalınlığı az ve içinde boşluk olması nedeniyle meyve ağırlığı ve meyve yoğunluğu daha az olmaktadır (1).   Hormon aşırı dozda uygulanırsa; meyve şekli bozulur, meyve kalitesinin düşmesine neden olmakta, pazarlanma şansı azalmaktadır. Tüketici bozuk şekilli meyveleri ve sağlığa zararlı maddeler içerdiği düşüncesiyle nedeniyle bunları satın almamaktadır.              Sebze yetiştiriciliğinde tozlaşmaya yardım amacıyla arılardan yararlanılmaktadır. Ülkemizde 1950' lerde bal arısı kullanılarak ilk defa başlayan bu süreç  bombus arılarının kullanımı ile yoğun bir şekilde sürmektedir. Dünyada yaklaşık 400 kadar bombus arısı türü saptanmıştır. Bombus arıları, yabani arılar içinde iri yapıları, tüyleri ve göz alıcı renkleriyle dikkat çekerler. En fazla yetiştirilen ve kullanılan türü Bombus terrestris' dir. Bombuslar ilk kez ülkemize 1993 yılında girmişdir (1). Tarım ve Köyişleri Bakanlığının 1997-1998 yıllarında bombus üretiminin Türkiyede yapılması koşuluyla ithalatına izin vermesiyle bombusların polinatör (tozlayıcı) olarak kullanımı artmıştır. Bombus arıları bu aşamada beklenenden çok fazla ilgi görmüş ve benimsenmiştir.              Yapılan çok sayıda araştırma sonucuna göre tozlaşma ve verim üzerine bal arıları ve  bombus arıları ve değişik yöntemler karşılaştırılmış; bombus arılarının bal arısı ve diğer tekniklerden daha etkili ve başarılı oldukları, verimi büyük oranda artırdığını ve üretim girdilerini azalttığı tesbit edilmiştir (1,2).    Bombus arılarının bu noktada başarılı olmalarının nedenleri  şunlardır;  -Bombuslar bitki çiçeklerini bal arılarına göre daha sıklıkla ziyaret ederler, daha sadıktırlar ve   haberleşme sistemleri çok gelişmişdir. -Bal arıları Ocak- Nisan ayları arası aktifdirler, bombuslar bütün yıl aktifdir. -Düşük sıcaklıklarda aktifdirler, 4-5 o C' nin üzerinde çalışabilirler. -Düşük ışık yoğunluğunda çalışabilirler. -Dilleri bal arısına göre daha uzun olup, ağır oldukları çiçeği daha iyi vibrate ederler. -Bombus arıları bir uçuşta 400 domates çiçeğinde tozlaşma yapabilir, 1 dakikada 10-20 çiçeği ziyaret edebilir. -Bir işçi arı kış döneminde 3 gün boyunca serada 10 dekarlık bir alanda 20,000 çiçekte tozlaşma yapabilir.         Bombuslar için hafif, iki bölmeli kartondan yapılmış kovanlar kullanılır. Kovan seraya 0,5-1 m. yükseğe doğrudan güneş ışığından korunacak şekilde yerleştirilir. 1000-3000 m2 büyüklükteki bir domates serasına 50-60 işçili bir kovan yeterlidir (1). Bir kovanın ömrü yaklaşık 6-8 haftadır.  Çiçeklenme başlangıcında kovan seraya konur, 4-7 gün sonra arılar tozlanmaya yardımcı olmaya başlar. Bal arıları gibi hastalıklardan etkilenmez ve birbirine bulaştırmazlar.Tarımsal ilaçlama yapılacaksa  kovanlar hava karardıktan sonra yerinden alınıp, ilaçlamanın tesiri geçince yerine tekrar getirilmelidir. Sera içerisinde yapılan yüksek dozlardaki CO2 gübrelemesi de bombuslar için zararlıdır.              Bombus arısı kullanımı hızla yaygınlaşmaktadır. Yoğun pestisit kullanımı bombus arısı kullanımını sınırlamaktadır. Bazı üreticiler de bombus arısının önemini tam kavrayamamışlardır. Daha sağlıklı ve kaliteli ürün, pazar değeri yüksek ürün elde etmek için bombus arıları kullanılmalıdır.

Seçkin Gargın

Ziraat  Mühendisi